Okuduklarimda, dergiye gelen yazılarda gördüğüm bir şey var; DE,DA sözcükleriyle başımız belada
Anne Sexton dergimizde yayınlanan şiirinde diyor ya;
"Sözcüklere ve yumurtalara özenle dokunmalı.
Bir kez kırıldılar mı olanaksızdır
Onarılmaları."
Kendimizi dünyaya anlattığımız, dönüşü olmayan, tek kullanımlık kartvizitlerdir sözcükler, hassasiyeti ondan...
Gerçi ulus olarak bizim öyle bir derdimiz yok sanki; fincan taşısak da aldırmayız; adı da dobralık olur sözde; alkış bile bekleriz.
Tümden haksız mıyız?
Sözcüklerin kökenlerini inceleyen bir bilim dalı var; etimoloji...Arkeologlar gibi Etimologlar da var.
Onlardan öğreniyoruz ki ne bulmuşsak dilimize almışız; sorun da oradan başlıyor.
Domates Aztekçe, aslı tomatı... Kalem Arapça...
Peki DA ne demek?
Böyle bir sözcük var oysa... Bazen DE oluyor ama var?
"Aslı yetmedi, mutasyonlu pandemi de ayrı bir sıkıntı."
"Dergimizin bu sayısında Yusuf ve Niyazi'nin yanında, Nurten, Fadime, Semihat da var..." örneklerinde olduğu gibi.
Lazca mı yoksa?
Neyin nesi bu sözcük, nerden geliyor? Neden 7'den 70'e hepimizin ortak belası, eğitimsizi anladık, ordinaryüs prof'un da ortak derdi, düzgün yazan yok.
İşimiz bu; DİL ve sözcükler de temel malzememiz.
Bir bilen anlatsa ya...
Siz hata yapmadan yazabiliyorsanız, ki bir mucizesiniz aslında demektir, bir hoca bulup okunun, ama onu anlatın da biz de özenelim...
Mucize yaratmışsınız. Yazıda karşılaştığımız en ciddi yanlış kolayca anlaşılır hale gelmiş. Bence bunu sürdürelim. Tek tek insanlara anlatmak yerine buradan baksınlar... Sanırım kolayına da unutmazlar.
Yazımın uzun ve ders niteliğinde sıkıcı bir metin olduğunun farkındayım, o nedenle de o küçük videoyu ekledim. Yine de ilgilenen ve meraklılar için bir yol gösterici olacağına inanıyorum...
Yazımızı kontrol ederken pratik bir yol. Anlatım videosu kısa ama açıklayıcıydı.
Ayrı yazılması gereken "ki" bağlacı ile ilgili videoda güzel bir örnek de var.
Doğruluğunu nasıl anlarız açıklamasını ilk kez duyuyorum: Bir ki eğer ayrı yazılansa cümlede önüne çoğul eki getirin, uymuyorsa doğrudur demiş.
Seninkiler gittiler mi? Çoğul eki alıyor, birlikte yazılmalı.
"Sen ki benim her şeyimsin..." Senkiler olmayacağına göre...
Bu arada ayrı ayrı yazılan ki lerin çoğu kez eskiden - arasında yer alan yan cümlecikler de oluşturduğunu görebiliyoruz. Yani kendinden sonra mutlaka bir açıklama vardır.
Biz bunu anlamdan ya da vurgudan çıkarırdık. Dünya değişmiş.
Pratik bir sağlamaymış.
Teşekkür ederiz Nurten Bengi Aksoy... Dersin bütününü vermişsiniz bile... Hatta ki örneğiyle fazlasını da...
Yazımızı kontrol ederken de da'ları ayırt etmeyi istiyorsak, klavye hatası değilse, bakmamız gereken tek şey; cümleden çıkarırsak anlam değişiyor mu?
Anlam değişmiyor, varlığı anlamı zenginleştiren bir şeyse o "dahi, bile" anlamları taşıyan bir bağlaçtır ve ayrı yazılması gerekir.
Sen de anladın mı? Sen anladın mı?
Öteki durum, konum ekidir ve ses benzeşmesi de göstererek birlikte yazılır. Çıkartırsanız anlam bozulur.
Sende kalsın. Sen kalsın
Bu arada;
Türkçe zor bir dil anlaşılan. Açıklama videoda ilginç bir örnek var, "de" ye örnek yazılan. "Bu konuyu sen de anladın" demiş... Bu örnek doğru mu? Soru anlamı taşıyan bir cümleyi sakatlamış sanki.
Arapça mı öğrensek?
Dil; kimi zaman kendimizi çoğu zaman derdimizi anlatmaya çalıştığımız ve en çok kullandığımız bir silah. Onu iyi ve doğru kullanırsak amacımıza ulaşırız, ama doğru kullanmazsak işte Anne Sexton’un dediği gibi yumurtaları kırmış oluruz.
Her dilin olduğu gibi bizim dilimiz Türkçenin de kuralları var tabii ve sorsanız herkes Türkçeyi çok iyi bilir. Ama bir şeyi iyi bilmek demek onu kurallarına uygun ve iyi kullanmakla mümkündür.
Hepimizin “başımızın püsküllü belası” diye nitelediği “de, da” bağlacı da galiba bu sınıfa giriyor. Sorsanız herkes teoride nasıl yazacağını bilir, ama iş pratiğe yani yazmaya gelince işler değişiverir. Şimdi beni ukalalıkla suçlamayacaksanız, bu konuda mürekkep yalamış biri olarak size biraz anlatmaya çalışayım şu talihsiz de, da’ların ahvalini.
Efendim şimdi dilimizde iki çeşit “de, da” var. Birincisi ek olan “-de”, diğeri de bağımsız bir sözcük, yani bağlaç olan “de”. Ek olan -de, dikkat ederseniz başına kısa bir çizgi koyarak kullandığım -de, daima kendinden önceki sözcüğe eklenir, yani daima bitişil yazılır. Hani ilkokuldan beri ezbere bildiğimiz ismin beş halinden biri olan bu ek, sözcüğün bulunma halini anlatır. Evde ekmek kalmamış. Pandemide en etkili korunma maske takmaktır, gibi. Ve bu ek dilimizin kurallarından olan “büyük ünlü uyumu ve ünsüz benzeşmesi kurallarına uyum sağlayarak -de, -da, -te, -ta şekillerinde de kullanılır. Sokakta kedi ve köpeklerden başka kinse yok.
Şimdi gelelim hepimizi zora sokan, asıl suçlu de’ye, yani bağlaç olana. Bu sözcüğün aslında tek başına bir anlamı yoktur, ancak kendinden önce gelen sözcüğe “dahi, bile” anlamları katar ve daima AYRI yazılır. Sadece dilimizdeki büyük ünlü uyumuna göre bazen de “da” şeklinde kullanılır. Ama hiçbir zaman “te, ta” olmaz, olamaz.
Sanırım buraya kadar anlattıklarımı çoğunuz bilgi olarak zaten biliyorsunuz da yazmaya kalktığınızda belki kafanız karışık olduğundan belki çok da önemsemediğinizden yanlış yazıveriyorsunuz. Peki bunu ayırt etmenin basit bir yolu yok mu? Var elbet, hem de çok basit bir yolu var.
Şöyle ki; kullandığınız cümleden “de, da”yı çıkardığınızda eğer anlam bozuluyorsa bu “de, da” ek olan “-de, -da” dır. Eğer anlam bozulmuyorsa bu “de, da” bağlaç olandır.
Örneğin: “Pek çok şehrimizde olduğu gibi İstanbul’da da kuraklık tehlikesi var.” Şimdi cümlemizdeki ilk ve ikinci “de” yi çıkarttığımızda “Pek çok şehrimiz olduğu gibi İstanbul da kuraklık tehlikesi var.” gibi bozuk bir cümle çıkıyor ortaya, yani bunlar ek olduğu için kendinden önceki sözcüğe bitişik yazılmalıdır.
“Bunca yılı bir güne nasıl sığdırdın, bana da söyle “ bu cümledeki “da” yı çıkarttığımızda cümlenin anlamının bozulmadığını, sadece biraz daraldığını görüyoruz. Öyleyse bu “da” bağlaçtır ve ayrı yazılmıştır.
Siz de aklınıza gelen örnek cümleleri ya da sorularınızı yazarsanız sevinirim… Tabii bu işin daha Kİ’si var, Mİ’si var… anlat anlat bitmez...
Forum okul görevini görecek kalıcı bilgiler olacaksa tüm üyeler burayı kullanmaya başlayınca değerli dökümanlar oluşabilir.
-de, da nın kullanımıyla ilgili örnekleri MaviAda okur yazar grubunda örneklerle tartışma konusu açarak bilmeyenlere öğretebiliriz. Bizim yaptığımız hatalar varsa ayna tutmuş oluruz böylece
Değinmedim ama onun en çok karıştırıldığı -de, - da...ekini unutmamalı...