Efendilik Deyince...

EFENDİ OLMAK

Biri bizi
 çağırdığında “efendim” deriz, garsonlar kılığı kıyafeti düzgün müşterilerini
 “Buyurun efendim” diye karşılarlar. Biri övülürken “çok efendi adam” denilir.
 Bir zamanlar “efendim” siz konuşmayan, nazik ve kibar İstanbul efendilerine
 rastlardık, Artık hepsi de kayıplara karıştı... Anadolu’nun kimi yerlerinde
 kadınlar kocalarından söz ederlerken “efendim” derler. Bir türküde şöyle
 deniliyor:

“Zeytinyağlı
 yiyemem aman/ Basma da fistan giyemem aman/ Senin gibi cahile ben efendim diyemem
 aman!

Eskiden Babıâli’de
 kalem efendileri bulunurdu. Bir sözü anlamadığımız zaman “efendim?” diye
 sorduğumuzda “efendin kalem odasında!” diye dalga geçerler bu olayı anımsatarak
 ya da “efendiliği kim kaybetti de sen buldun?” diye alay ederler. Politikacı,
 devleti ve halkı soyan işadamı, mafya ve çete üyeleri ‘zengin olmanın
 birlikteliğinde’ buluşunca, bütün kutsal değerler sıfırlanıyor; efendimiz para
 oluyor, Ali Naili Erdem’e göre. Soner Yalçın “Efendi” adlı eserinde şu Balkan
 atasözüne yer verir: “Kardeşe kardeş gibi davranmayan, bir yabancıya efendi
 demek zorunda kalır.”

Gelin şimdi
 de efendi sözcüğü nereden çıkmış, kime efendi denir, ona göz atalım biraz.
 Nihat Sami Banarlı, Türkçenin Sırları, kitabında şöyle yazıyor: “Kelimenin
 aslı, eski Yunanca’da ‘authantes’, Rum telaffuzuyla ‘aftendis’ tir. Başlangıçta
 mutlak hakim demek veya bir kölenin ya da cariyenin sahibi olan kimse demekti.
 Eskiden ‘efendi’ kelimesi Türkçe ‘çelebi’ kelimesiyle yan yana ve onun yerine
 kullanılmış, daha sonra, okuma hayatında yükselmiş, ‘ilim ve irfan sahibi
 olmuşlara’ efendi denmiştir.

Demokrasi,
 efendiler ve kölelerin olmadığı, kimsenin kimseye efendi ya da köle gibi
 bakmadığı bir rejimdir. Abraham Lincoln bu konuda, “Ben köle olmak istemediğim
 gibi, efendi de olmak istemem. Benim demokrasi anlayışım budur. Bunun dışında
 her şey, ne kadar az değişik olursa olsun, demokrasi değildir” diyor.

William
 Lionpheles’e göre efendilik için son sınav; “Kendisine hiçbir çıkar
 sağlamayacak insanlara karşı da saygıda kusur etmemektir.”

Balzac şu
 öğüdü veriyor: “Bilginin efendisi olmak için, çalışmanın kölesi olmalısın.”

Fazıl Hüsnü
 Dağlarca, “Dışarıdan Gazel” şiirinde acı bir gerçeği bakın ne diyor:

“Ne olmuş,
 ne yapmışlar bize?

Nasıl
 bağlanmış elimiz, kolumuz.

Böyle
 giderse biline hep

Mustafa
 Kemal’le bile yokuz.

De yüreğim
 nice yanarsa yansın,

Efendilerin
 yüreği buz.”

Halet
 efendi, Moralı Osman Efendi’yi kıskanır, onu makamından azlettirir, rütbesini
 aldırır, kendisiyle uğraşmaktan zevk alırdı. Ama Osman Efendi, bayramlarda ziyaretine
 geldiği zaman merdiven başında karşılar, çok saygı gösterirdi. Niye böyle
 yaptığını soranlara şöyle dedi: “Evet, ben bu adamı sevmem. Rütbesini,
 mansıbını, malını aldım ama üzerinde öyle bir efendilik var ki, onu alamıyorum
 işte!”

Asıl
 efendilik çalışmak, kimseye hakaret etmemek, ağırbaşlı ve nazik olmaktır ama
 bizde genellikle para babası, iyi giyimli kişiler itibar görürler, bey,
 beyefendi diye anılırlar...

Atatürk,
 “Köylü milletin efendisidir” diyerek efendiliğin çalışmak, üretmek olduğunu
 vurgulamıştır. Millete hizmet etmeleri gereken kimi makam sahipleri ise efendi
 değil, vatandaşlara hizmet etmekle yükümlü olduklarını pek kabul edemezler...

Bir de
 “evet efendim” ciler vardır. Kendilerinden üstün kişilere boyun eğerler de karılarına,
 aşağı tabakadan kişilere efendilik taslarlar, eziyet ederler...

Ya şu
 çelişkiye ne demeli: Hırçın kişilere, efendi ol, efendilik sende kalsın, onunla
 bununla dalaşma, diye öğüt veririz de, hizmetlileri çağırırken alay eder gibi
 ve küçümsercesine, “Hasan Efendi”, “Ali Efendi” diye sesleniriz, onları beyliğe
 layık görmeyiz.

Bernard Shaw, “köleliklerin en kötüsü efendiliktir”
 diyor. Para iyi bir uşak, kötü bir efendidir. Sevgililer kalbimizin efendisi
 olarak nitelendirilir. Bir Türk filminin adı “Kalbimin Efendisi” adını taşıyor.
 Şimdi de “Yüzüklerin Efendisi” var...

Divan
 edebiyatında sevgililer efendi, sultan, âşıklar ise kul köledirler. Nedim bakın
 ne diyor bu konuda: “Dövülmeye sövülmeye kovulmaya billah/ Hep kailim amma ki
 efendim senin olsam”... Bir başka şiirinde ise sevgilisine, “Gözüm canım
 efendim devletli sultanım” diye sesleniyor. Osmanlılarda efendilik bir
 özelliktir: Ahmet Mithat Efendi, Dede Efendi gibi. Efendi kişilere “çelebi” de
 denir: Evliya Çelebi, Kâtip Çelebi... Ahmet Mithat Efendi, “Felatun Beyle Rakım
 Efendi” adlı romanında efendiyle beyi karşılaştırır, efendiden yana tavır
 koyar. Felatun Bey, Batı hayranı, züppe bir kişidir, hiçbir işte başarılı
 olamaz, alay edilir. Rakım Efendi ise hesabını kitabını bilen, batıyı körü körüne
 taklit etmeyen, aklı başında bir kişidir, her zaman ve her yerde başarılı olur,
 sevilir sayılır...

Atatürk,
 nutuklarında milletvekillerine “efendiler” diye seslenmiş ve insanlık
 özelliklerini yitirmemiş kişilerin başlarına isteyerek yabancı bir efendi getirmek
 istemelerinin olanaksız olduğunu belirtmiştir. Günümüzde Amerika dünyanın
 efendisi gibi davranıyor ve çoğu insanlar(!) buna hiç ses çıkarmadıkları gibi
 kayıtsız şartsız itaat ediyorlar efendilerine.

Bencillikten,
 çıkarcılıktan ne kadar uzaklaşırsa kişi; efendiliğe, beyliğe o kadar yakınlaşır,